«Η Ψυχολογία του Υπέρβαρου Ατόμου», 9 Ιουλίου 2018, Από τον Δρ. Ιωάννη Δόβελο, Καθηγητή Ψυχολογίας & Ψυχοθεραπείας, www.Psychotherapia.gr
Η παχυσαρκία δεν είναι επιλογή ούτε αδυναμία χαρακτήρα. Είναι μια χρόνια πολυπαραγοντική ασθένεια με σημαντικές επιπτώσεις στην σωματική και ψυχική υγεία και στην κοινωνικοποίηση του ατόμου.
Χαρακτηρίστηκε ως παγκόσμια επιδημία από τον παγκόσμιο οργανισμό υγείας. Με την αναγνώρισή της ως «ασθένεια», αφαιρέθηκε το στίγμα που κρυβόταν πίσω από αυτή, αφού συνδέεται με γενετικές επιρροές και κοινωνικούς παράγοντες.
Ο όρος παχυσαρκία δηλώνει την αύξηση βάρους στο σώμα πάνω από το 20% του φυσιολογικού για το ύψος και την ηλικία του ατόμου . Και αυτό συμβαίνει λόγω υπερβολικής συσσώρευσης λίπους και σχετίζεται με τη διατροφή. Αποτελεί μια από τις τρείς κυριότερες αιτίες θανάτου στους ανθρώπους των Δυτικών κοινωνιών. Ήδη εδώ και αρκετές δεκαετίες, η παχυσαρκία συνδέεται με τον «Δυτικό τρόπο ζωής», αν και ήταν ήδη γνωστή από τη αρχαιότητα.
Η παχυσαρκία συνοδεύεται με μια πληθώρα καταστάσεων όπως καρδιοπάθειες, υπέρταση, εγκεφαλικά επεισόδια, αυξημένη χοληστερίνη, αρθρίτιδες, χολοκυστοπάθειες, σάκχαρο, διαταραχές στον ύπνο κ.α.
Αρκετές σωματικές διαταραχές οδηγούν σε παχυσαρκία αλλά στην πλειοψηφία τους οι παχύσαρκοι κατέληξαν να είναι υπέρβαροι από ψυχολογικούς λόγους και από τον ανθυγιεινό τρόπο ζωής τους.
Ανακούφιση συναισθημάτων μέσω διατροφής
Οι ψυχαναλυτικές θεωρίες πιστεύουν ότι η έλλειψη ουσιαστικής επικοινωνίας της μητέρας με το βρέφος, και ειδικότερα κατά την περίοδο του θηλασμού, δημιουργεί μετέπειτα μια διαρκή ανικανοποίητη ανάγκη αναπλήρωσης αυτής της έλλειψης δια μέσου της τροφής.
Μην ξεχνάμε ότι η τροφή δεν είναι μόνο φαγητό. Είναι και συναισθηματική τροφή, είναι δίαυλος σύνδεσης, δέσμευσης και άντλησης ευχαρίστησης με ότι μας είναι απαραίτητο και αγαπητό είτε αυτό είναι πρόσωπο, είτε είναι ιδέα, είτε είναι κατάσταση.
Η τροφή επίσης μπορεί να λειτουργήσει ως τρόπος αποφυγής, όπως στην διαταραχή της υπερφαγίας, η οποία θεωρείται ως ένας μηχανισμός άμυνας ώστε να αντιμετωπιστούν συναισθήματα θλίψης ή απόρριψης.
Αυτό σημαίνει ότι το φαγητό μπορεί να γίνει και μια δίοδος ανακούφισης των αγχωτικών συναισθημάτων. Μιλάμε για το «comfort eating» όπου το άτομο προκειμένου να διαχειριστεί τα αρνητικά συναισθήματα, τρώει, βρίσκοντας προσωρινά διέξοδο ανακούφισης και έναν τρόπο «ανταμοιβής» αναπτύσσοντας ένα είδος εξάρτησης από το φαγητό.
Είναι γεγονός αδιαμφισβήτητο ότι ορισμένοι άνθρωποι μπορούν να τρώνε σχετικά μεγάλες ποσότητες από τα πάντα και να μη αποθηκεύουν ούτε ένα γραμμάριο σε λίπος και ορισμένοι άλλοι να τρώνε σχετικά λίγο και με μεγάλη προσοχή στο τι τρώνε, αλλά να συνεχίζουν να παχαίνουν. Το πόση τροφή από αυτή που τρώμε πρέπει να μετατραπεί και να χρησιμοποιηθεί σαν ενέργεια και πόση να αποθηκευθεί σαν λίπος, είναι αποκλειστική απόφαση του ασυνειδήτου. Τα περισσότερα προβλήματα πάχους οφείλονται σε επιδράσεις που έχει δεχτεί το ασυνείδητο, δηλαδή σε ψυχολογικούς προγραμματισμούς που εξυπηρετούν κάποιον ασυνείδητο στόχο και με βάση τον οποίο καθορίζεται αυτόματα ο ρυθμός και οι λειτουργίες του μεταβολισμού, αλλά και οι συνήθειές μας όσον αφορά την κατανάλωση τροφής.
Τα παραπάνω είναι και η αιτία που όλες οι δίαιτες καταλήγουν τελικά σε αποτυχία. Η συνειδητή μας αποφασιστικότητα και θέληση μπορεί να υπερισχύσει για μικρό μόνο χρονικό διάστημα. Μπορεί ίσως αρχικά και με πολλή προσπάθεια να χάσουμε μερικά κιλά, με μαθηματική ακρίβεια όμως θα ξαναπάρουμε πίσω τα κιλά που χάσαμε και συνήθως ακόμα περισσότερα. Οι ασυνείδητοι προγραμματισμοί υπερισχύουν πάντα της συνειδητής θέλησης και αποφασιστικότητας. Όπως λένε, οι δίαιτες μπορεί να κερδίζουν μικρές μάχες, αλλά πολύ σπάνια, σχεδόν ποτέ, δεν κερδίζουν τον πόλεμο. Όταν ο ασυνείδητος και ο συνειδητός νους βρίσκονται σε σύγκρουση, στο τέλος ο ασυνείδητος νους είναι αυτός που πάντα κερδίζει. Αλλαγή δεν μπορεί να γίνει μέσω σύγκρουσης και η δίαιτα είναι αναμφίβολα μια σύγκρουση μεταξύ του τι επιθυμεί ο συνειδητός νους και τι πιστεύει ότι πρέπει να γίνει ο ασυνείδητος νους. Ο μόνος τρόπος αλλαγής είναι να αλλαχθούν αυτοί οι ασυνείδητοι προγραμματισμοί στην ίδια τους τη ρίζα, δηλαδή μέσα στο ίδιο το ασυνείδητο. Αυτό μπορεί να γίνει μέσω ειδικής θεραπευτικής αγωγής, ή σε σπάνιες περιπτώσεις και αυθόρμητα μέσω κάποιας ριζικής αλλαγής στις συνθήκες ζωής ενός ατόμου.
Η κατανάλωση τροφής είναι η πιο βασική λειτουργία και δραστηριότητα όλων των έμβιων όντων. Είναι πιο βασική και σημαντική κι από το σεξ, καθώς η τροφή μας διατηρεί στη ζωή. Χωρίς να έχει πρώτα εξασφαλίσει τη τροφή του, δηλαδή την ίδια τη ζωή του, κανένα έμβιο ον, περιλαμβανομένου και του ανθρώπου, δεν θα σκεφθεί καν το πολλαπλασιασμό του είδους του. Η τόσο σημαντική λοιπόν αυτή λειτουργία, η κατανάλωση τροφής, παράγει από την πρώτη κιόλας βρεφική ηλικία μια πανίσχυρη εξαρτημένη αντίδραση η οποία συνδέει άμεσα τη τροφή με την αίσθηση ασφάλειας και ευδαιμονίας. Κατά την περίοδο ανάπτυξης του παιδιού που ο Φρόυντ ονόμασε «στοματικό στάδιο ψυχοσεξουαλικής ανάπτυξης», οι εξαρτημένες συνδέσεις της τροφής επεκτείνονται έτσι που η τροφή καταλήγει να ταυτίζεται αυτόματα με αισθήματα όπως, ότι τα σημαντικά άτομα στο περιβάλλον μας (κυρίως η μητέρα και ο πατέρας) μας αγαπούν, μας αποδέχονται, μας φροντίζουν κτλ.
ΓΕΝΙΚΑ ΔΗΛΑΔΗ ΔΗΜΙΟΥΡΓΕΙΤΑΙ ΜΙΑ ΙΣΧΥΡΗ ΕΞΑΡΤΗΜΕΝΗ ΑΝΤΙΔΡΑΣΗ ΠΟΥ ΣΥΝΔΕΕΙ ΑΡΡΗΚΤΑ ΤΗΝ ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗ ΤΡΟΦΗΣ ΜΕ ΤΑ ΒΑΣΙΚΑ ΑΙΣΘΗΜΑΤΑ ΑΣΦΑΛΕΙΑΣ, ΑΝΕΣΗΣ ΚΑΙ ΕΥΔΑΙΜΟΝΙΑΣ.
Προσπαθήστε να φανταστείτε την ευδαιμονία και ασφάλεια που αισθάνεται το βρέφος καθώς θηλάζει τη μητέρα του. Εκεί ακριβώς βρίσκεται η αρχή της δημιουργίας της πανίσχυρης αυτής εξαρτημένης αντίδρασης η οποία διαρκεί για το υπόλοιπο της ζωής μας και σε πολλούς από εμάς επεκτείνεται και σε πολλά άλλα πράγματα εκτός της τροφής.
Παρακάτω παραθέτουμε μερικούς (υπάρχουν φυσικά κι άλλοι) από τους κύριους ψυχολογικούς παράγοντες που μπορεί να παίζουν σημαντικό ρόλο στη διατήρηση του υπερβολικού βάρους:
• Ταύτιση: Ένα άτομο μπορεί να ταυτίζει ασυνείδητα τον εαυτό του με κάποιο ισχυρό πρόσωπο στο περιβάλλον του της παιδικής ηλικίας το οποίο θαύμαζε και αισθανόταν σαν ισχυρό. Γενικά, κάποιο πρόσωπο στο οποίο θέλει να μοιάζει όσο το δυνατόν περισσότερο. Αν το πρόσωπο αυτό ήταν υπέρβαρο, το παιδικό ασυνείδητο του ατόμου μπορεί να έχει ταυτίσει την εξωτερική εμφάνιση αυτού του προσώπου με τις άλλες ιδιότητές του όπως αυτές φάνταζαν στην παιδική του αντίληψη. Το πρόσωπο αυτό ανήκει συνήθως, αλλά όχι αναγκαστικά, στο άμεσο περιβάλλον του. Δηλαδή, μητέρα, πατέρας, μεγαλύτερος αδελφός ή αδελφή κτλ. Δεν έχει σημασία αν συνειδητά το άτομο ισχυρίζεται ότι δεν θα ήθελε ποτέ να μοιάσει σ’ αυτό το πρόσωπο, η ανάγκη ταύτισης είναι ασυνείδητη.
• Απόρριψη: Συναισθήματα απόρριψης από σημαντικούς άλλους ανθρώπους, μπορεί να προκαλέσουν παλινδρόμηση στη παιδική ηλικία και αναζήτηση εκείνων των άμεσων συναισθημάτων ασφάλειας, αποδοχής κι ευδαιμονίας που παράγονταν τότε από την κατανάλωση τροφής. Αυτά τα συναισθήματα μπορεί να είναι τα συναισθήματα του βρέφους κατά το θηλασμό, ή τα όμορφα συναισθήματα όταν η μαμά, ο μπαμπάς ή κάποιος άλλος στο περιβάλλον μας έδινε κάτι ωραίο και εύγευστο να φάμε σαν ένδειξη ότι κάναμε κάτι καλά ή ότι είμαστε καλά παιδιά, σαν ένδειξη δηλαδή ότι είμαστε αγαπητοί και αποδεκτοί.
• Ματαίωση: Δηλαδή το συναίσθημα ενόχλησης, θυμού, εχθρότητας, απογοήτευσης και σύγχυσης, το αίσθημα κενού που αισθάνεται κανείς όταν οι προσπάθειές του για να φθάσει σ’ ένα σκοπό ματαιώνονται, εμποδίζονται ή εξουδετερώνονται από κάτι. Αυτό το συναίσθημα μπορεί να αποτελεί μια μόνιμη κατάσταση για ορισμένους ανθρώπους λόγω συνθηκών ή λόγω ορισμένων εσωτερικών προβλημάτων. Η ματαίωση μπορεί να ακινητοποιήσει ένα άτομο σε σημείο που ο μόνος τρόπος για λίγη ανακούφιση, για να αισθανθεί λίγο «ωραία», είναι το φαγητό. Αν αυτό συμβαίνει σπάνια δεν αποτελεί πρόβλημα, αν όμως η ματαίωση είναι μόνιμη κατάσταση στη ζωή του ατόμου, το άτομο μπορεί να στραφεί στη πολυφαγία σαν μόνιμη λύση.
• Ασφάλεια: Όπως αναφέρουμε και παραπάνω ένα από τα συναισθήματα που παράγονται στο βρέφος από το θηλασμό και αργότερα στο παιδί από την κατανάλωση τροφής, είναι το βασικό αίσθημα της ασφάλειας. Άτομα λοιπόν που αισθάνονται ανασφαλή, μπορεί να καταναλώνουν υπερβολικές ποσότητες τροφής για να μπορέσουν να συναισθανθούν αυτό το αίσθημα ασφάλειας που αισθάνονταν όταν ήτανε παιδιά και το οποίο συνδεόταν άμεσα με την τροφή. Δηλαδή, παλινδρόμηση και σ’ αυτή τη περίπτωση σ’ ένα είδος παιδισμού που περιέχει βασικά αισθήματα ασφάλειας και ευδαιμονίας.
• Αυτό-τιμωρία: Αν και σε ορισμένες κοινωνίες και πολιτιστικές παραδόσεις το πάχος εξακολουθεί να θεωρείται «ωραίο», στον δυτικό ή δυτικοποιημένο κόσμο που ζούμε το πάχος θεωρείται γενικά ως άσχημο και ανεπιθύμητο (υπάρχουν βέβαια και εξαιρέσεις σ’ αυτόν τον κανόνα). Αν λοιπόν το άτομο έχει κάποια ασυνείδητη, ψυχολογική ανάγκη αυτο-τιμωρίας, το πάχος μπορεί να επιλεγεί ασυνείδητα για να ικανοποιηθεί αυτή η ανάγκη.
• Επιθυμία ή ανάγκη να τιμωρήσουμε άλλους: Για παράδειγμα, στη σύζυγο ή στον σύζυγο δεν αρέσουν οι χοντροί ή οι χοντρές, για ορισμένους λόγους το έτερο ήμισυ επιθυμεί ή αισθάνεται την ανάγκη να τιμωρήσει το σύζυγο ή τη σύζυγο, μια αποτελεσματική τιμωρία είναι να γίνει χοντρή ή χοντρός. Πρέπει να τονίσουμε ότι αυτή η επιθυμία ή ανάγκη είναι συνήθως ασυνείδητη, δηλαδή το άτομο δεν έχει ιδέα γιατί το κάνει αυτό. Αυτό το φαινόμενο συνήθως παρατηρείται σε γυναίκες που έχουν υπερβολικά αυταρχικούς και απαιτητικούς συζύγους και σε γυναίκες και άντρες που τους απατά ο σύζυγος ή η σύζυγος.
• Αποφυγή του σεξ: Το ασυνείδητο μπορεί να μας διατηρεί χοντρούς ή χοντρές έτσι ώστε να γινόμαστε ανεπιθύμητοι σεξουαλικά στο άλλο φύλο και να μπορούμε να αποφεύγουμε σεξουαλικές επαφές. Η αποφυγή αυτή μπορεί να οφείλεται σε τραυματικές εμπειρίες της παιδικής ηλικίας που είχαν κάποια σχέση με το σεξ. Μπορεί όμως ο φόβος του σεξ για μια γυναίκα να οφείλεται και σε φόβο της εγκυμοσύνης.
• Αντικατάσταση της σεξουαλικής όρεξης με την όρεξη για τροφή: Η έλλειψη σεξουαλικής ικανοποίησης δημιουργεί στρες και η κατανάλωση τροφής είναι ένας αποτελεσματικός τρόπος αντιμετώπισης του στρες λόγω των όμορφων συναισθημάτων και σωματικών αισθημάτων που προκαλεί. Για παράδειγμα, μια σύζυγος έχει υψηλή σεξουαλική ενέργεια την οποία ο σύζυγος αδυνατεί να ικανοποιήσει. Η ανικανοποίητη σεξουαλική της ενέργεια προκαλεί αφόρητο στρες στη σύζυγο η οποία όμως δεν θέλει να απατήσει τον σύζυγο, επειδή τον αγαπάει ή επειδή οι ηθικές της αρχές δεν της επιτρέπουν να πάει με άλλον άντρα. Μια εύκολη και αποτελεσματική λύση είναι η υπερβολική κατανάλωση τροφής μέσω της οποίας η σύζυγος βρίσκει κάποια ανακούφιση.
• Τάση να βλάψει κάποιος τον εαυτό του: Κάτι κάπως παρόμοιο με το Φροϋδικό «Ένστικτο Θανάτου», δηλαδή την ασυνείδητη ενόρμηση που οδηγεί στη διάλυση και το θάνατο λειτουργώντας αντίθετα από το ένστικτο της ζωής. Αν και αυτό μπορεί να ακούγεται ακραίο όσον αφορά ένα πρόβλημα όπως το πάχος, συμβαίνει αρκετά συχνά. Συμβαίνει συνήθως σε άτομα που κατά την παιδική τους ηλικία αφομοίωσαν από σημαντικά άτομα του άμεσου περιβάλλοντός τους μηνύματα όπως ότι δεν αξίζουν τίποτα, ότι είναι άχρηστοι και ότι πρέπει να τιμωρηθούν για τις αμαρτίες τους. Άτομα δηλαδή με βαθιές ενοχές και αισθήματα μίσους για τον ίδιο τους τον εαυτό. Το πάχος μπορεί να είναι ένας από τους τρόπους (σπάνια ο μοναδικός) με τον οποίο προσπαθούν ασυνείδητα να βλάψουν τον εαυτό τους.
• Παγιωμένες αμετάβλητες ιδέες: Συχνά, παιδικές εμπειρίες είναι δυνατόν να παγιώσουν ορισμένες ιδέες και αντιλήψεις στο ασυνείδητό μας και αυτές οι ιδέες να παραμείνουν αμετάβλητες για την υπόλοιπη ζωή μας, παρόλο που συνειδητά γνωρίζουμε ότι αυτές οι ιδέες ή αντιλήψεις είναι ανακριβείς, αυθαίρετες, λανθασμένες, ακόμα και παράλογες. Για παράδειγμα, μπορεί να ακούγαμε συχνά τους γονείς μας και άλλους να μας λένε «θα είσαι πάντα χοντρός γιατί όλοι οι αρσενικοί στο σόι μας ήταν πάντα χοντροί» ή «φάε για να μεγαλώσεις, το πάχος είναι δύναμη και υγεία» ή «είσαι ίδια με τη θεία σου, ότι και να κάνεις θα είσαι πάντα χοντρή σαν κι αυτή» κτλ.
• Φόβος να είναι κάποιος αδύνατος: Μπορεί το άτομο, συνήθως σε τρυφερή ηλικία, να βίωσε το θάνατο κάποιου αγαπημένου του ατόμου, το οποίο πριν από το θάνατό του είχε γίνει υπερβολικά αδύνατο. Πιθανόν επειδή υπέφερε από κάποια ασθένεια όπως καρκίνος κ.λπ. Για το άτομο αυτό το αδύνατο σώμα μπορεί να ταυτίζεται με τον θάνατο.
• Ασυνείδητη επιθυμία εγκυμοσύνης: Ισχύει για γυναίκες που κερδίζουν βάρος για να έχουν μια ψευδαίσθηση ότι είναι έγγειες. Η ανάγκη αυτή είναι φυσικά υποσυνείδητη, συνειδητά το άτομο δεν έχει ιδέα ότι αυτό συμβαίνει.
Βιβλιογραφία
- Η Ψυχολογία του Υπέρβαρου Ατόμου 9 Ιουλίου 2018. Από τον Δρ. Ιωάννη Δόβελο, Καθηγητή Ψυχολογίας & Ψυχοθεραπείας, www.Psychotherapia.gr
- Luban–Plozza Boris and all. «O ψυχοσωματικός ασθενής στην καθημερινή ιατρική πρακτική». Βιβλίο. 6=η Έκδοση. Εκδόσεις Παρισιάνου. Αθήνα 1995. https://www.parisianou.gr
Ιεροδιακόνου Χ. «Ψυχιατρικές γνώσεις για εφαρμογή από κάθε γιατρό. Οδηγός ψυχοσωματικής θεραπείας». Εκδόσεις «Μαστορίδη». Θεσσαλονίκη 2000. https://www.politeianet.gr/books/9789607285225-ierodiakonou-s-charalampos