Διαταραχές διατροφής
Ψυχογενής βουλιμία, ψυχογενής επεισοδιακή υπερφαγία, ψυχογενής πολυφαγία
Η ψυχογενής βουλιμία ή νευρογενής ή νευρική βουλιμία ή boulimia nervosa είναι μια διαταραχή διατροφής που επηρεάζει σημαντικά την ψυχική μας ευεξία και την σωματική μας υγεία.
Ετυμολογικά η λέξη βουλιμία προέρχεται από τις λέξεις «βους» (βόδι) και «λιμός» (πείνα) και στα αρχαία ελληνικά σήμαινε την παθολογική εκείνη κατάσταση της υπερβολικά μεγάλης πείνας κατά την οποία κάποιος ήταν ικανός να καταναλώσει ένα ολόκληρο βόδι!
Ο όρος βουλιμία αναφέρεται σε επεισόδια σοβαρής πολυφαγίας ή υπερφαγίας και αποτελείται από τρία χαρακτηριστικά στοιχεία:
- Επεισόδια υπερφαγίας ή βουλιμικά επεισόδια. Πρόκειται για επεισόδια συναισθηματικής δυσφορίας, μελαγχολίας, αναστάτωσης, πλήξης ή μοναξιάς, κατά την διάρκεια των οποίων καταναλώνονται μεγάλες ποσότητες φαγητού (π.χ. μέσα σε περίπου 2 ώρες) σε σημείο που πολλές φορές χάνεται ο έλεγχος. Η λήψη τροφής είναι βιαστική και πολλές φορές αμάσητη, με φαγητά ευκολομάσητα, εύπεπτα και υπερθερμιδικά (πλούσια σε υδατάνθρακες και λιπαρά). Η έναρξη των επεισοδίων είναι ευχάριστη αλλά καθώς καταναλώνεται περισσότερο φαγητό εμφανίζεται δυσφορία από την απώλεια έλεγχου της ποσότητας που καταναλώνεται. Τα επεισόδια σταματούν όταν το άτομο εξαντληθεί σωματικά, όταν κοιμηθεί, όταν πονέσει το στομάχι του, όταν κάποιος το παρεμποδίσει, όταν προκληθεί εμετός ή τελειώσει η ποσότητα του φαγητού. Οι ασθενείς κατόπιν αισθάνονται θλίψη, ενοχή, αηδία.
Η χρονιότητα του προβλήματος μπορεί να οδηγήσει σε σωματικά προβλήματα από τους αυτό-προκαλούμενους εμέτους και την χρήση των καθαρτικών και διουρητικών φαρμάκων, που μπορεί να επηρεάσουν το κάλιο και άλλες σωματικές λειτουργιές καθώς και από την υπερβολική μείωση ή υπερβολική αύξηση λήψης φαγητού.
- Διάφορες αντισταθμιστικές συμπεριφορές για να ελέγξουν το βάρος τους, όπως, περιορισμό τροφής ή νηστεία, χάσιμο γευμάτων, αποφυγή φαγητών που θεωρούνται παχυντικά, πρόκληση εμέτου, χρήση καθαρκτικών ή διουρητικών φαρμάκων, υπερβολική νηστεία και υπερβολική άσκηση. Οι συμπεριφορές αυτές προσπαθούν να αντιρροπίσουν την πολυφαγία. Οι ασθενείς είναι πολύ ενημερωμένοι με τις δίαιτες και τις ποσότητες θερμίδων που έχουν οι διαφορές τροφές. Παρόλο που μερικές φορές με τα παραπάνω ελέγχουν το βάρος τους συνήθως συνεχίζουν να χρησιμοποιούν τα καθαρκτικά ή την πρόκληση εμετού ώστε να αποφύγουν την πιθανή αύξηση βάρους. Τα κέρδη με αυτές τις συμπεριφορές είναι πτωχά και προσωρινά και μετά από λίγο φεύγουν και συμβαίνουν καινούργια πολυφαγικά επεισόδια. Το ίδιο μπορεί να γίνει και με την χρήση υπερβολικής άσκησης. Αν σε κάποιες περιστάσεις θεωρήσουν ότι δεν θα μπορέσουν να κάνουν εμετό μπορεί να αποφύγουν να φάνε.
- Ο ασθενής υπεραπασχολείται με το βάρος και το σχήμα του σώματος και σε αυτό συμπεριλαμβάνεται και ο έντονος φόβος ότι θα παχύνει. Ζυγίζονται πολλές φόρες την ημέρα ή εξαιτίας του φόβου μήπως έχουν παχύνει, αποφεύγουν να ζυγίζονται. Έχουν αστάθεια στο έλεγχο της λήψης τροφής. Συνεχώς σκέφτονται για το σχήμα και το πάχος στην περιοχή του στομάχου, των γλουτών και των μηρών, ενώ αρκετά συχνά το βάρος τους είναι μέσα στα φυσιολογικά όρια. Αρκετές φορές η συμπεριφορά τους εστιάζεται και στο εάν ταιριάζουν τα ρούχα τους και πόσο σφικτά είναι ή όχι. Όταν σκεφτούν ότι έχουν παχύνει αντιδρούν με μεγαλύτερη νηστεία ακόμη και σε ακραίο βαθμό και αρκετά συχνά απομακρύνονται από την κοινωνική τους ζωή.
Οι ασθενείς είναι εξαιρετικά ευαίσθητες ως προς την εμφάνισή τους και την σωματική τους εικόνα και τις ενδιαφέρει παρά πολύ για το πώς τους βλέπουν οι άλλοι και ανησυχούν για το εάν θα φανούν ελκυστικές και να έχουν όμορφη σεξουαλική εικόνα.
Οι περισσότεροι άνθρωποι μπορεί να το παρακάνουν με το φαγητό σε μια κοινωνική έξοδο σε κάποιο εστιατόριο ή ταβέρνα ή σε ένα γιορτινό τραπέζι και ιδίως όταν έχουμε καλή παρέα και καλό φαγητό. Και αυτό είναι μια φυσιολογική συμπεριφορά.
Στην ψυχογενή βουλιμία τα πράγματα δεν είναι έτσι. Στα βουλιμικά επεισόδια το άτομο δεν ελέγχει πόσο τρώει, καταναλώνει υπερβολικές ποσότητες φαγητού σε σύγκριση με τους άλλους γύρω του, καταπίνει μεγάλες ποσότητες φαγητού και μάλιστα υπερβολικά γρήγορα, ακόμη και όταν δεν αισθάνεται πείνα, τρώει του «σκασμού», τρώει μόνος του γιατί ντρέπεται να τον βλέπουν οι άλλοι να τρώει τόσο μεγάλες ποσότητες φαγητού και τέλος αισθάνεται ντροπή γι’ αυτή την βουλιμική του συμπεριφορά μετά το τέλος του υπερφαγικού επεισοδίου. Τέλος στην ψυχογενή βουλιμία ο ασθενής καταφεύγει στις αντιρροπιστικές συμπεριφορές με πρόκληση εμέτου, χρήση υπερβολικής νηστείας, άσκησης και λήψη μεγάλων ποσοτήτων καθαρκτικών ή διουρητικών φαρμάκων.
Στην διαταραχή της επεισοδιακής υπερφαγίας υπάρχουν πολλά στοιχεία από την ψυχογενή βουλιμία χωρίς όμως τις αντισταθμιστικές συμπεριφορές.
Συνήθως εμφανίζεται περίπου στο 2% των γυναικών ηλικίας 16 έως 40 ετών, με ολοένα και μεγαλύτερη αύξηση τις τελευταίες δεκαετίες λόγω του σύγχρονου τρόπου ζωής και της προβολής μιας έντονα λεπτόσωμης γραμμής στα σώματα των νεαρών γυναικών, από τα σύγχρονα μέσα μαζικής ενημέρωσης και κοινωνικής δικτύωσης . Αρκετές γυναίκες θεωρούν ότι το σχήμα και το βάρος του σώματος είναι ένα μέτρο της αυτοαξίας και αυτοεκτίμησης τους.
Αιτιολογία
Η ψυχογενής πολυφαγία είναι το κυριότερο αίτιο παχυσαρκίας μιας και οι σωματικές παθήσεις οι οποίες προκαλούν παχυσαρκία περιορίζοντα κοντά στο 10 %. Το βάρος του παχύσαρκου υπερβαίνει το 20% συνήθως του φυσιολογικού βάρους με βάση το ύψος και την ηλικία του ατόμου.
Στην εμφάνιση ψυχογενούς βουλιμίας συμβάλουν κοινωνικοί, βιολογικοί, οικογενειακοί και ατομικοί παράγοντες.
Οι νευροδιαβιβαστές τους εγκεφάλου όπως η σεροτονίνη και οι ενδορφίνες παίζουν σημαντικό ρολό στις διατροφικές διαταραχές.
Αρκετά συχνά τα άτομα με βουλιμική διαταραχή έχουν στο ιστορικό τους κατάθλιψη. Δεν είναι γνωστό εάν η κατάθλιψη προκαλεί βουλιμία ή η βουλιμία προκαλεί κατάθλιψη. Πάντως πολύ συχνά οι δυο καταστάσεις μπορεί να εμφανιστούν μαζί.
Η προσωπικότητα του βουλιμικού χαρακτηρίζεται από φιλοδοξία, ανωριμότητα, καχυποψία, άγχος και τελειομανία και προτιμούν και ενσωματώνουν τη λεπτόσωμο τάση που προβάλουν οι κοινωνικές πιέσεις. Έχουν εσφαλμένη την συνειδητή ή ασυνείδητη αντίληψη της εικόνας του σώματός τους.
Πολλά βουλιμικά άτομα αναφέρουν ότι είναι θυμωμένα, στενοχωρημένα, παρορμητικά, εκνευρισμένα, βαριεστημένα, ανήσυχα και ότι τα οδυνηρά αυτά συναισθήματα οδηγούν στον φαύλο κύκλο της υπερφαγίας.
Από ψυχοδυναμικής ψυχαναλυτικής πλευράς πρόκειται περί ψυχολογικής παλινδρόμησης στο στοματικό στάδιο της ψυχοσυναισθηματικής εξέλιξης του ατόμου. Η πολυφαγία ικανοποιεί συμβολικά και τις σεξουαλικές ενορμήσεις και τις συναισθηματικές του ανάγκες.
Τα νήπια μέχρι την ηλικία των 9 μηνών δεν έχουν αντίληψη της εικόνας του σωματικού Εγώ, η οποία αρχίζει με την έναρξη της λεκτικής επικοινωνίας και της επικοινωνίας με τις χειρονομίες όπως και ο διαχωρισμός του Εγώ του νηπίου από το μη Εγώ δηλαδή τον μαστό της μητέρας . Μετά τον 9ο μήνα το άτομο συλλαμβάνει την υποκειμενική αντίληψη της εικόνας του Εγώ ανάλογα με την ψυχοβιολογική ωρίμανση, τις προσωπικές εμπειρίες και τους κοινωνικούς και πολιτιστικούς παράγοντες. Σε κάποιες χώρες η δύναμη του εγώ εξισώνεται με την σωματική ισχύ. Ο Αγά Χαν, για παράδειγμα, ζυγιζόταν κάθε χρόνο και αντάλλασσε το σωματικό βάρος του σε χρυσάφι.
Όταν υπάρχει μια ψυχοπιεστική κατάσταση είτε εσωτερική είτε εξωτερική το άτομο με βουλιμία καταφεύγει στην υπερβολική λήψη τροφής με τον ίδιο τρόπο που και τα μωρά καταφεύγουν στον μαστό της μητέρας τους για να «χορτάσουν» με τον τρόπο αυτό τις συναισθηματικές τους ανάγκες.
Πολλοί παχύσαρκοι καταφεύγουν στην τροφή όχι γιατί πεινούν αλλά διότι δεν είναι σε θέση να διαχωρίσουν τα όρια ικανοποίησης του αισθήματος της πείνας και του αισθήματος του κορεσμού.
Παρατηρούνται δυσκολίες στις σχέσεις της νεαρής κόρης με την μητέρα της στην προσπάθεια της πρώτης να ταυτιστεί με την γυναικεία προσωπικότητα της μητέρας της με την εμφάνιση ακόμη και αντιφατικών συναισθημάτων αγάπης και δυσφορίας, αποδοχής και απόρριψης, προς την μητέρα της, φοβίες σχετικές με την ολοκλήρωσή της ως ενήλικη γυναίκα για να μην μοιάσει στο «λανθασμένο» κατά την γνώμη της, μητρικό πρότυπο.
Με τη υπερβολική νηστεία και τις προσπάθειες αντιστάθμισης να μειώσει το βάρος «προσπαθεί να σβήσει» τις γυναικείες καμπύλες από το σώμα της και να αποφύγει έτσι την πιθανότητα κάποιας σεξουαλικής πρότασης και σχέσης. Συναισθήματα που η κόρη προσπαθεί να τα καταλαγιάσει και να τα γεμίσει αναπληρώνοντας το ψυχολογικό κενό που αισθάνεται με την καταφυγή στο υπερβολικό φαγητό. Παρουσιάζουν τους γονείς τους ως αδιάφορους και απορριπτικούς.
Εμφανίζουν κατά την εφηβεία τους δυσκολίες προσαρμογής και χαμηλή αυτοεκτίμηση, συναισθηματική αστάθεια αυτοκαταστροφικότητα και τάσεις εξάρτησης από αλκοόλ και κλεπτομανίας, δυσκολίες στον έλεγχο των παρορμήσεων, στην εγκατάσταση σταθερών και ισότιμων σχέσεων, οι οποίες συχνά έχουν αμφιθυμικό και σαδομαζοχιστικό χαρακτήρα. Πολλοί ασθενείς έχουν δυσκολίες αποχωρισμού και έντονα αμφιθυμική σχέση με την μητέρα τους.
Η πιθανότητα εμφάνισης βουλιμίας αυξάνεται όταν στην οικογένεια υπάρχουν άτομα με κατάθλιψη, παχυσαρκία και εξάρτηση από αλκοόλ. Τα άτομα με αισθήματα κατωτερότητας δίνουν μεγάλη προσοχή στην εμφάνιση, στο σχήμα και στο βάρους του σώματος.
Οι νέες γυναίκες στην εποχής μας δέχονται μεγάλη πίεση από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης και τα κοινωνικά δίκτυα να έχουν λεπτό σώμα, με αποτέλεσμα να περιορίζουν σημαντικά την ποσότητα του φαγητού κι έτσι αυτή η αυστηρή νηστεία μπορεί κατόπιν να προκαλέσει έντονα αισθήματα μεγάλης επιθυμίας για λήψη φαγητού και αυτό οδηγεί σε υπερφαγία. Σε αντιστάθμισμα αυτής της πολυφαγίας πολλοί ασθενείς καταφεύγουν κατόπιν στην υπερβολική άσκηση σε σοβαρές δίαιτες, αυτο-προκαλούμενους εμέτους και χρήση καθαρτικών και διουρητικών και έντονη ενασχόληση με δίαιτες, με θερμίδες με «καλά και κακά» φαγητά ή «παχυντικά» ή «ελαφρά» φαγητά σε βαθμό υπερ-ενασχόλησης.
Τα άτομα με βουλιμική διαταραχή έχουν διαστρεβλωμένες ιδέες σχετικά με το πώς, πόσο και γιατί τρώει κανείς και ότι οι γνώσεις τους σχετικά με το φαγητό και τις διαδικασίες του είναι μειωμένες και λανθασμένες. Αυτές οι λανθασμένες ιδέες με την σειρά τους επιδεινώνουν την κατάσταση. Για παράδειγμα εάν φάνε ένα γλυκό θα νιώσουν καλυτέρα (κάτι που είναι φυσιολογικό πολλές φορές) αλλά αυτό το γλυκό δεν θα μειώσει το άγχος που μπορεί να έχουν από μια δυσκολία στην συντροφική τους σχέση ή εξαιτίας μιας δυσκολίας στη εργασία τους, και ταυτόχρονα «λησμονούν» ότι θα αρχίσουν να βασανίζονται από ενοχές μετά την κατανάλωση του γλυκού.
Κάποιες προειδοποιητικές συμπεριφορές πρέπει να βάλουν σε υποψία και τους γονείς σχετικά με την εμφάνιση βουλιμίας στα παιδιά τους όπως οι γρήγορες και έντονες αυξομειώσεις βάρους ή η απότομη αύξηση βάρους, η κατανάλωση μεγάλων ποσοτήτων φαγητού σε μικρό χρονικό διάστημα, η χρήση καθαρκτικών ή διουρητικών ή η πρόκληση εμετού και η έναρξη έντονης άσκησης και όχι αυτής που έχει γίνει συνήθεια στο παιδί στο πλαίσιο ενός προπονητικού αθλητικού προγράμματος, η έλλειψη ελέγχου στην ποσότητα φαγητού ή όταν τρώει μόνο του το βράδυ ή κρύβει φαγητό για το καταναλώσει αργότερα όταν θα είναι μόνο του. Επίσης υπάρχουν και προειδοποιητικά συναισθηματικά χαρακτηριστικά όπως η αντιμετώπιση ψυχολογικών πιέσεων με την κατανάλωση φαγητού, το άτομο αποδίδει τις επιτυχίες ή αποτυχίες στην ζωή του στο πάχος του, όταν αποφεύγει κοινωνικές εκδηλώσεις ή έχει κατάθλιψη ή υπερβολικό άγχος και όταν βρίσκεται σε συνεχή ένταση.
Καταστάσεις συναισθηματικού στρες γίνονται συχνά αφορμή έναρξης κάποιου πολυφαγικού επεισοδίου και ο ασθενής έχει επίγνωση ότι ο τρόπος αυτός λήψης του φαγητού είναι παθολογικός.
Η βουλιμική κατάσταση χρονίζει γιατί τα επεισόδια υπερφαγίας ανακουφίζουν από οδυνηρές σκέψεις και συναισθήματα. Η συνεχής ενασχόληση με το φαγητό και τις θερμίδες απομακρύνει το άτομο από την δυσφορία από τα προβλήματα της ζωής και ανακουφίζεται από την πείνα όταν το άτομο αυτό νηστεύει σε αυστηρό βαθμό. Η αυστηρή νηστεία προκαλεί πείνα και αρχίζει το μυαλό να εστιάζεται στην λήψη φαγητού κάτι που κάνει την πολυφαγία να επαναληφτεί. Όταν το βάρος ελαττώνεται με τον περιορισμό του φαγητού οι ασθενείς αισθάνονται ευχαρίστηση. Όταν το βάρος αυξάνεται τότε αυτό οφείλεται στην υπερφαγία και αυτοί επιδιώκουν να το μειώσουν με μεγαλύτερη νηστεία ή εμέτους, υπερβολική άσκηση, καθαρτικά και διουρητικά. Επίσης είναι γνωστό σε όλους ότι η μείωση του φαγητού μειώνει την διάθεση. Μετά τα επεισόδια υπερφαγίας οι άνθρωποι αισθάνονται ντροπή, θλίψη και αηδία τα οποία μειώνουν ακόμη περισσότερο την διάθεση και μπορεί να οδηγήσουν σε αδιέξοδο και δημιουργούν δυσκολίες στο να βρεθεί μια λύση για τα βουλιμικά προβλήματα με αποτέλεσμα τα προβλήματα αυτά να χρονίζουν.
Θεραπεία της ψυχογενούς βουλιμίας
Η αναγνώριση του προβλήματος είναι το πρώτο και βασικό βήμα προς της αντιμετώπιση.
Βασικά στοιχεία της βουλιμίας είναι η υπερβολική ανησυχία με το σχήμα και το βάρος του σώματος και η χρήση της νηστείας.
Η υπερφαγία και οι αντισταθμιστικές συμπεριφορές είναι δευτερογενή συμπτώματα. Άρα είναι σημαντικό να ερευνηθούν αυτές οι ανησυχίες σχετικά με το σχήμα, το βάρος του σώματος και της υπερβολικής νηστείας. Όλα τα παραπάνω θα αντιμετωπιστούν με ατομική ή ομαδική ψυχοθεραπεία καθώς και με κατάλληλη φαρμακοθεραπεία. Αυτές οι δυο θεραπευτικές προσεγγίσεις δεν είναι αντίθετες η μία προς την άλλη. Απεναντίας η μία βοηθά την άλλη.
Τα φάρμακα βοηθούν να υπάρξει μια γρήγορη αντιμετώπιση του προβλήματος και η ψυχοθεραπεία βοηθά στο να μάθουν οι ασθενείς καινούργιους τρόπους αντιμετώπισης των προβλημάτων σε μακροπρόθεσμη βάση. Χρειάζεται στενή συνεργασία με τον θεραπευτή. Κατά την πορεία της θεραπείας θα εμφανιστούν συναισθήματα δυσφορίας γιατί είναι δύσκολο να αφήσεις πίσω σου μια έντονη συνήθεια που αναπτύχτηκε μέσα σε διάστημα μηνών ή ετών, χωρίς να υπάρχει κάποια δυσφορία.
Το ίδιο το άτομο όταν αισθάνεται ότι πρέπει να αποφύγει ένα βουλιμικό επεισόδιο θα ήταν καλό, πρώτα να αναγνωρίσει ότι πρέπει να αντιμετωπίσει τα αρνητικά συναισθήματα για να νιώσει καλύτερα και αντί για υπερβολική λήψη φαγητού να αρχίσει έναν άλλο τρόπο για να πετύχει την μείωση των οδυνηρών συναισθημάτων όπως να έχει προγραμματίσει από την προηγούμενη μέρα τι θα φάει και πώς θα φάει, να ασχοληθεί με κάποια ευχάριστη δραστηριότητα που του άρεσε παλαιοτέρα, να κάνει μια ελαφριά άσκηση ή να κάνει μια βόλτα ή να επικοινωνήσει με κάποιους φίλους ή να βγει με μια παρέα.
Η οικογένεια και οι φίλοι μπορούν να προσφέρουν σημαντική συμπαράσταση και ενθάρρυνση. Οι συγγενείς δεν πρέπει να θυμώνουν όταν υπάρξει κάποια αποτυχία στο πρόγραμμα θεραπείας αλλά να είναι σταθεροί, ήρεμοι και ενθαρρυντικοί στην συνέχιση της προσπάθειας. Να μην είναι ειρωνικοί σχετικά με τις ανησυχίες τους ασθενούς για το βάρος του και το σχήμα του σώματός του γιατί για τον ασθενή αυτές οι ανησυχίες είναι πραγματικές. Ας σκεφτούμε πόσο θα μας ενοχλούσε εμάς όταν ο ασθενής προσπαθούσε να μας επιβάλλει ένα όριο στο πόσους καφέδες θα πίνουμε κάθε μέρα ή πόσα τσιγάρα θα καπνίζουμε και να μας πιέσει να κόψουμε αυτή την συνήθειά μας. Η ενθάρρυνση στη προσπάθεια μπορεί να προσφέρει περισσότερα από την καταπίεση.
Χρειάζεται ειλικρίνεια από τους ασθενείς προς τον εαυτό τους και στις επιτυχίες κατά την θεραπεία και κατά τις ημέρες τις αποτυχίας. Δεν βοηθά το να κρύβουμε στενάχωρες σκέψεις ή δύσκολες σκέψεις από τον θεραπευτή.
Θα υπάρξουν και χρονικά διαστήματα αποτυχίας στην θεραπεία αλλά δεν πρέπει να απογοητευόμαστε αλλά να συνεχίζουμε να προσπαθούμε παρά τα πισωγύρισμα στις παλιές δύσκολες βουλιμικές συνήθειες. Τα προβλήματα διατροφής είναι προβλήματα που αγγίζουν όλη την υπόλοιπη ζωή του ασθενούς και θα ήταν καλό να εξεταστούν όλες οι πλευρές της ζωής τους ασθενούς με τον θεραπευτή και να μην παραλείψει ο ασθενής να συνεχίσει να ασχολείται με όλα αυτά που του άρεσαν και απολάμβανε στην ζωή του.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Lemperiere T., Feline A.: Εγχειρίδιο Ψυχιατρικής Ενηλίκων. Υπεύθυνος έκδοσης, Σακελλαρόπουλος Π. Καθηγητής Ψυχιατρικής, Α. Τόμος. Εκδόσεις Παπαζήση. Αθήνα 1995. https://papazissi.gr
- Ιεροδιακόνου Χ., Φωτιάδης Χ., Δημητρίου Ε. : «Ψυχιατρική» βιβλίο. Εκδόσεις Μαστορίδη . Θεσσαλονίκη 1988. https://www.politeianet.gr/books
- Ζερβής Χρήστος. «Ψυχοπαθολογία του ενήλικα» Εκδόσεις Ηλεκτρονικές Τέχνες Ε.Π.Ε..1996 https://www.blod.gr/speakers/zerbis-hristos/
- Χριστοδούλου Γ. και συνεργατών. «Ψυχιατρική», Ψυχιατρική κλινική Πανεπιστημίου Αθηνών. Βιβλίο. Εκδόσεις Βήτα . 2000 Αθήνα. ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ | Βήτα Ιατρικές Εκδόσεις (betamedarts.gr)
- Φιλιππόπουλου Γ. «Δυναμική Ψυχιατρική». Βιβλίο. Εκδόσεις Α. Καραβία. Αθήνα 1971. Δυναμική ψυχιατρική – Αλφειός (alfeiosbooks.com)
Χαρτοκόλλης Π., «Εισαγωγή στην ψυχιατρική». Βιβλίο. Αθήνα , Εκδόσεις Θεμέλιο. 1986. www.themelio-ekdoseis.gr